AMYU MAT MAI A NI?

Rev. Dr. Maran Ja Gun

Myit n-gut dik ai lam langai mi galoi mung byin chye nga ai. Dai lam gaw amyu mat mai a ni? ngu ai ga san re. Amyu mat ai ngu ai gaw yawng hkra si htum mat ai hpe tsun ai n rai. Masha amyu hku na gaw naw nga praw mayat nga nhtawm tinang amyu ga n shaga mat ai  hpe tsun mayu nga ai. Dai hpe amyu mat ai ngu nga ai. Ga shadawn, American zawn nga nna Red Indian ga n shaga ai ni hpe tsun mayu nga ai. Kadai amyu rai timung hpaji kaja sharin la mai ai shara, hkamja lam grau htuk manu ai shara, hte ja gumhpraw grau tam loi ai shara hkan sa nga mayu ai gaw htung rai nga ai. Dai shaloi grau law ai amyu a ga, htung hking ka-up wa chye nga ai. Dai mung grau law ai masha ni hpe shara na lam mung n ra ai.

Mungkan e byin nga ai lam

Mungkan e ga amyu 6000 jan nga ai lam masat tawn nga ai. Dai rai nna, Linguists ngu ai ga hte seng ai ninghkring ni tsun ai gaw du na ra ai aten shaning 2100 ning daram hta ka-ang hkup daram mat mat na re nga ma ai. Matut mahkai loi ai mare kaba de shanu ai ni gaw nhtoi 12 ya hta tinang a buga ga 1 man man mat nga ai lam hpe mu lu ma ai.

Aga mat wa ai shaloi kaga lam ni mung mat lawm chye nga ai.

Amyu langai mi a ga shaga ai lam n nga jang, dai amyu a Htunghking shingni, machye machyang, mung up htunghking tara, ni yawng mat ma chye nga ai. Dai hpe mungkan hpe mu lu ai yu jut (world view) nga nga malu ai. Ga shadawn, Jinghpaw masha langai mi a mrai hkum (personality) ngu ai gaw; Mayu dama, hpu nau, kashu kahkri, Makam gumgun ndai ni hpe tsun mayu nga ai. Sinna masha gaw marai hkum langai mi ngu ai gaw marai langai hpe grau seng nga ai (Individualism). Island mungdan Totokdas amyu masha ni a ga shaga ai masha 4,320 sha nga sai. Dai majaw mat wa ai amyu rai wa nga ai. Shanhte mat jang lai wa sai shaning 30,000 tup na Htung hking sut gan, ningmu machyoi ni yawng mat sai re.

Alaska mung na Eyak ngu ai Indian amyu masha ni a ga gaw, ga amyu 20 daram kaw na langai mi rai nga ai. Dai amyu hta 1982 ning hta marai 2 (lahkawng) sha nga sai. Shan gaw Marie Smith (72) hte Sophie Borodkin (80) yan rai ma ai. Shan lahkawng yan si ai hte rau, Eyak ni a lam gaw prat tup n kaja sai.

Ga hte seng ai ninghking ni (Linguist) ni tsun ai gaw Mungkan e,

(1). Lang manu ai ga,

(2). Mat wa maw ai ga,

(3). Mat mai sai ga ngu nna garan tawn ma ai.

1.  Lang manu ai ga gaw, ya jang kaji ai ma ni sharin hkam la kam nna shanhte a ga madung shatai nhtawm kaba sai ni mung nta, jawng, bungli dabang, shara shagu akyu jashawn nga ai ga hpe ngu ga ai.
2.  Mat wa nga ai ga ngu ai gaw nta e shaga ai ga hta lai nna, shinggan hkan, rung hkan e akyu n jashawn, n lang mat wa sai ga hpe tsun mayu ai nga ai.
3. Grau tsang rai ga  (Moribund) ndai hpe gaw ma jai ni n sharin lang, nau n jai lang sai ga ni re. Ndai zawn re ga hpe bai nsa jahkrung na matu gaw da sang grai myit sharawt ra nga mali ai. Laika buk ni dip shapraw atsawm sha sawk sagawn ga garan (analysis) galaw nhtawn matsun laika ni ka shabra rai ra nga ai.

American Dingdung de na Indian masha ni a ga 187 nga ai kaw na 149 gaw grai tsang ra ai lahta No. (3) hta lawm nga sai. Dai ni hta Chickasaw, Navajo, hte Nootka zawn re ni rai nga ai. Navajo ni hta 100,000 (sen mi) daram wa a gam maka gaw tsang ra taw nga sai. Navajo amyu ma kaji ni ya yang Inglik ga sha shaga mat sai. Australia mungdan hta nga ai moi na masha aborigines Australian, ni gaw aga hpan 250 nga ai kaw na ya e n lang sai, sha myit dum ai ga amyu 100 naw nga nna, shani shana shaga ai gaw hpan 7 sha nga mat sai. Ndai zawn byin wa ai gaw num wawn num la ai hta gayau gaya rai wa nna marai lahkawng hkrum ai common language sha lang mat wa nhtawm tinang a ga n lang mat ai majaw mung rai nga ai. TV, hte ndau shabra laika, shani na jawng hkan lang ai laika ni a majaw aborigines ni tinang a ga kabai kau mat wa ai hpe mu lu ai.

Masha nkau mi myit ai gaw aga nau law jang myit n hkrum ai nga tsun chye nga ai. Dai mung loi li gaw jaw na nhten? Raitimung malawm maga gaw n jaw ai. Ginru ginsa hkrat ai shaloi mungkan a htung gaw ga ni law htam wa chye nga ai. Inglik hku language ngu ai gaw ga langai hte langai ram ram shai hkat ai ga rai nna, nau n shai ai ga ni hpe gaw (dialects) ngu ai ga lakyin ai garan chye nga ai. Makau grup yin galaw lu galaw sha ai hta hkan nna nga ginra ninghtawn ningngat ga htaw sit nga pra hkawm ai amajaw amyu aga ni law wa ai. Langai hte langai loi li shai mat wa nga ai. Raitimung (common language) ngu ai yawng jawm shaga ai ga nga nga yang gaw ntsang ra ai. Grau nna ndai anhte aprat e sha byin ai ga shadawn langai mi yu yu ga. Yugoslavia mungdan e aga hku nna gahkyin tawn lu sai. Raitim, manghkang kaba gaw amyu Htunghking makam n bung ai majw grau nna yak lai wa sai. Orthodox Serbs, Catholic Croatian, Muslim Bosnia ndai ni yawng gaw Serbo-Crotia ga chye ai ni hkrai rai ma ai. Raitimung makam hte Htunghking n bung ai majaw Orthodox Serbs ni gaw Catholic Crotia hte Muslim Bosnia ni hte majan byin nna arum ara sat hkat, roi rip hkat lai wa sai re.

Aga mat shangun ai lam ni;

1. Tsun lai wa sai hte maren, mare kaba de nga pra htawt sit mat wa ai majaw mung rai nga ai

2. Aga shaga ai lam hta amyu grau kaba ai ni a ga sha madung shatai kau ya ai. American ni hta Red Indians masha ni a ga shaga na malai Inglik ga madaw yawng lang ra mat ai. Asuya mung dai yawng lang ra mat ai. Asuya mung dai hpe n-gun jaw ai. Russia mung hta mung kaga amyu ni, Latvia, Lithuanian ga, Estonia zawn re myu ni hpe Russia ga hte galup mat wa hkra masing jahkrat ai hpe “Russification” ngu nga malu ai.

3. Grau nna gaw amyu masha nkau mi shahte a ga kaw na grau law ai ni a ga shaga nang mat wa na myit hkawn mat ai majaw mung aga mat chye nga ai.

4. Hpang jahtum gaw mungkan e matut mahkai ai Internet, Ndau shabra laika shiga amyu myu ni, hpaji sawk sagawn matut mahkai lam ni, Hpaji kaba matut sharin na lam ni, bungli kaba lu na lam ni, hpaga yum ga hta grau lam hkau ai matut mahkai lam ni a majaw yawng lang ai ga langai hpe sha madung tawn mat wa ai majaw rai nga ai.

Ga n mat na matu

Ga n mat na matu gaw nga ginra tsan ai kaw alak mu nga ra nga ai. Ga shadawn, bumga zawn re hte zinlawng zawn re ni, alak mi tsan gang dinghkai marawn langai ngai re shara rai yang gaw kaga amyu ga ni nau n gayau lu na re. Dai majaw mungkan e Globalization hte shi hte nhtan shai ai amyu kaba kata n mat mayu ai ni gaw “Tribalization” ngu ai tinan a  amyu san san nga na shakut wa ai hpe mu lu ai. Dai majaw ya yang, kadai mung “nation state” ngu ai tinang a mayu htunghking, tinang a gam maka hte tinang a mungdan gaw de na ngu ai de rai mat wa ai hpe mu lu ai.

Ga hte seng ai masing (Language Planning)

Ga n mat na matu gaw ga shadawn, Denmark mungdan gaw shanhte mungdan ram ram lu su ai hte madang tsaw nga sai majaw, yawng ngu na daram gaw Inglik ga chye ai, shanhte a Dane ga chye ai hkrai re, tara shang aga lahkawng masat tawn da ai majaw kaja ai. Mungdan langai mi hta ga shaga amyu hpan law jang ga hte seng ai policy gaw Bilingualism ngu ai ga amyu hpan law law hpe tinang a ginra hta tara shang ahkang jaw ra ai. Ndai lam ni mung aten ahkying ni hpe shinggrau nna galaw sa wa ra ai. Aten langai ngai hta gaw shara sha shinggyin nna ga langai hta jawm manoi nga ra ai zawn, aten langai ngai hta gaw tinang a amyu ga law lgaw gaw yawng a sut gan hku nna jawm mahku ra ga ai. India mung hta amyu 250 daram nga ai. Mungdan ting lang ai gaw Hindi ga rai nna, Rung laika gaw Inglik hpe lang ma ai. Tinang a buga ga ni hpe mung ginwang hku nna lang shangun nga ai hpe mu lu ai. Singapore hta gaw Miwa, Malay, English hte Tamil ndai amyu mali hpe mungdan a tara shang ai ga (official languages) rai nga ai. Ga hte seng ai masing nan (Bilingualism) ngu ai masing rai nga ai.

Dai sha n-ga, n-gun mung jaw ra ai. Ndai zawn shada hkungga hkat nna ahkaw ahkang hpaw ya rai yang sha amyu ni gaw ngang kang wa lu na re. Amyu aga law nna yawng jawm langa ai ga n nga jang mung amyu gaw ngun nrawng lu ai. Bai kaji mat wa na sha re. Yawng jawm lang ai ga lang ai sha mahta nna kaga amyu kaji ni a laika ga shamat kau yang shada da n pyaw n ngawn byin chye ai hpe myit dum ra ai.

Aga a sutga ni mung shamat kau n mai nga ai. Wunpawng sha ni kaning rai shawng lam de sa wa na lam ni mung jawm maram la mai nga ai ngu ndai lam hpe ka shan nngai rai.