(Mungkan ting mying kaba ai, "the 48 Laws of Power" laika buk hpe Dr Kha Lum ga gale nna Kachin Today lithkam dip shapraw ai, "Daru Magam Tara 48" na Tara 1 hpe myitsu ni lu hti na matu mara da ai. Ngam ai tara ni hpe mung manu ai hku mara mat wa na re. Blog kaw shabra na ahkang jaw ai Kachin Today hpung ni hpe mung chyeju dum nngai. Daru magam lu ai amyu tai na matu yaw shada let, N-Gun Ja Wa)
TARA
1
MADU HTA JAN NNA GALOI HKUM JAHKIK
1
MADU HTA JAN NNA GALOI HKUM JAHKIK
(Never Outshine The Master)
Na a lahta na myitsu ni hpe nang hta grau ai ngu nna galoi mung hkam sha shangun u. Shanhte myit pyaw nna yu ra na lam tam yang, na a atsam hpe nau hkum shapraw dan. Shing di yang nang myit mada ai hku n byin wa ai sha, nhtang hku chyawm, shanhte hta hkrit myit hte n shim dum ai myit hpe jasu ya na ra ai. Na a madu ni hpe shanhte gaja wa ram ai hta grau byin ai zawn shadan dan u. Shaloi nang daru magam atsam tsaw ai lu la na ra ai.
TARA TAWT LAI AI ( TRANSGRESSION OF THE LAW )
Louis XIV a shawng shaning hkaw dung yang na shi a sut sin Nicolas Fouquet gaw daw lu, daw sha poi ni, num tsawm ni, hte ga shagawp hpe grai ra sharawng ai wa re. Shi
gaw grai hkik ai hku nga ai majaw gumhpraw hpe mung grai tsaw ra ai. Fouquet gaw zen ai atsam rawng ai. Hkawhkam wa a matu n nga yang n mai ai daram re. Dai majaw 1661 shaning hta Prime Minister ( Hkringmang Daju ) Jules Mazarin si ai shaloi dai shara kaw shi galai dung lu na myit mada ai. Rai tim, hkawhkam wa gaw dai shara hpe la kau ai. Fouquet gaw shi hpe hkawhkam wa nau n ra ai lam chye yu nna, hkawhkam wa yu ra hkra ngu myit mada let mungkan ntsa na kadai n mu yu ai hkik dik lusha poi daw jaw na myit daw dan ai. Lusha poi a yaw shada ai gaw Fouquet magam gun lai wa ai chyeju shakawn poi ngu tim, gaja wa gaw Hkawhkam wa hpe ahkyak manam hku saw shaga shagrau ai rai nga ai.
Euopa kaw na kaba dik du salang ni hte hpaji kaba dik La Fontaine, La Rchefoucauld, Madame de Sevigne ni sa du ma ai. Moliere gaw pyazat langai mi ka nna dai shana shi nan sa hkrang shala lawm ai. Shat mai amyu sanit France ( Hpransit ) kaw n mu yu ai Sinpraw mung na laksan lusha ni hte dai shana a matu laksan lusha daw ma ai. Lusha ngut jang hkawhkam wa hpe shagrau ai yu ngwi hpe Fouquet dum shangun ai.
Shana shat sha ngut jang sut sin wa a sun de woi hkawm chyai ai. Ga hte hka hpawk ni gaw Versailles mare hpe pyaw shangun ai.
Fouquet gaw dai hkawhkam kasha hpe dingren rai jahkik shatsawm tawn ai nampan sun hku woi hkawm ai. Nampan sun de du yang wan pala gap kapaw dan nna Moliere a pyazat madun ma ai. Pyazat gaw shana yup tung du hkra matut mat nna sa du ai ni yawng gaw ndai zawn re ai galoi n mu yu ai, nga ma ai.
Hpang shani jang, Fouquet hpe hkawhkam a asak sin du kaba D'Artagnan e sa rim kau ai. Shata masum lai yang Fouquet hpe hkawhkam a sutdek kaw na sutgan lagu ai ngu nna tara jeyang ai. ( Gaja wa nga yang hkawhkam wa ahkang jaw nna jai kau ai malawng maga rai nga ai ). Fouquet hpe mara shagun daw dan nna France ( Hpransit ) mungdan a gumshem dik Pyrencees Bum kaw na htawng de sa kau ai majaw, shi hkrai sha shaning 20 ning bawng dung nna si mat sai.
Lachyum hpyan ai (Interpretation)
Louis XIV ( Jan hkawhkam ngu ai The Sun king ) gaw gumrawng nna myit tsaw myit dap rawng ai wa re ai majaw, yawng e aten tup jawm mada yu na ra ai. Shi a sut sin
wa galaw ai zawn grai hkik ai lusha poi hte shi hpe lai kau na n ra ai. Hkawhkam Louis gaw gumhpraw jai grai sadi ai maji ka ngu mying gumhkawng ai, Paris mare kaw grit nem dik lusha poi daw jaw ai Jean-Baptiste Collbert hpe sut sin shara jaw kau ai. Collbert gaw hkawhkam a sutdek kaw na gumhpraw hpe hkawhkam wa a lata de ading tawk tsep kawp du hkra galaw ai. Fouquet gap ai hkawhkam htingnu hta grau hkik hkam ai Versailles mare na htingnu hpe dai gumhpraw hte gaw gap ai. Fouquet jai lang ai lak sama ni, mawn shatsawm ninghkrin ni hte sun hkrang lajang ai ni hpe sha shi jai lang ai. Verbailles mare hta Fouquet daw jau ai lusha poi hta grau hkik hkam ai lusha poi daw jau ai.
Mabyin hpe jep yu ga. Lusha poi daw ai shana Fouquet gaw Louis hpe galaw dan ai hku nga yang, langai hpang langai grau grau hkrak ai hku madun dan let hkawhkam wa hpe shagrau hkalum ai majaw, hkawhkam wa a ntsa e kangka sadi dung ai lam, tsawra hkungga ai lam galaw nga ai. Shing rai, shi myit kaja rawng ai lam hkawhkam wa hte matut mahkai ai lam, mying gumhkawng ai lam, shi n nga yang n byin na lam madun ai majaw Prime Minister ( Hkringmang daju ) tai na myit mada nga ai. Rai tim, dai hkik hkam ai daw jau lam langai hpang langai, du salang manam ni mani sumsai myi man ni gaw, hkawhkam wa e shabyin ai hku n rai, Fouquet shabyin ai lam dan dawng nga ai. Dai lusha poi gaw hkawhkam wa a sutgan gumhpraw sha n rai, hkawhkam a arawng hpe mung ginlut kau ya ai hku tai ai. Fouquet a hkik hkam ai lusha poi gaw Louis XIV a gum rawng myit hpe adawt hkra kau ya nga ai. Louis gaw kadai wa hpe mung dai hku galaw na ahkang n jaw lu ai. Shi hpe n shim hkra galaw ai wa hpe la kau na daw dan ai.
Tinang a madu a gumrawng myit hpe adawt hkra ya ai ni, shi a kaman lila myit hta hku hkau ai hpe sa achyaw hkra ya ai ni, shi hkik hkam ai hpe ung ang shangun ai ni dai hte maren hkam sha na rai nga ai.
Lusha poi nnan hpang ai ten hta, Fouquet gaw mungkan ga a pungding kaw rai nga ai. Lusha poi ngut ai hpang htumpa de du sai
TARA HKAN AI ( OBSERVANCE OF THE LAW )
1600 jan shaning hkan e, Italy masha lamu ganghkau hpaji ninghkrin hte sawn hpan ninghkrin Galileo gaw kam hpa n mai ai mabyin hkrum sha ai. Dai ten na hpaji ninghkrin
ni hte maren Galileo gaw hkawhkam ni mung du salang ni madi shadaw ai gumhpraw hte shi a sawk sagawn ai bungli galaw ai re. Kalang lang shi gyin shalat ai arai hte lu sawk sagawn mu la ai arai ni hpe kumhpa shatai nna du salang ni hpe jaw ai. Ga shadawn, lang mi na Gonzaga duwa hpe shi gyin shapraw ai hpyen majan hta lang na Compass (Hpri sharaw madun jak ) kumhpa jaw ai. Medicis hpe gaw dai compass hpe gara hku jai lang na matsun laika buk kumhpa jaw ai. Duwa lahkawng yan Galileo hpe chyeju dum nna Galileo mung sharin ya na jawngma grau lu tam la ai. Shi tam sawk mu ai lam kade kaja tim shi a du ni gaw gumhpraw n jaw ai, arung arai kumhpa sha shagrau ma ai. Dai majaw Galileo a aprat n shim ai sha, galoi mung kaga masha ni hpe shamyit shanat ra ai. Dai hta grau loi ai lam nga na hpe shi myit lu ai.
1610 ning hta Galilea gaw Jupiter hpe shinggrup ai shata ni hpe mu tam ai shaloi ladat nnan langai mu la ai. Shi mu tam sawk shapraw ai arai hpe du salang lahkawng kaw garan ya ai hku n galaw ai sha shi lang ai telescope manpyawng hpe du salang langai hpe jaw nna, laika buk hpe kaga langai hpe jaw ai ladat n lang sai. Medicis hpe sha yawng ap ya ai. Medicis hpe lata la ai gin jang nga ai. Cosino I gaw 1540 shaning hta Atsam kaba dik hpara Jupiter hpe mu tam ai. Jupiter gaw Medicis a kumla rai nna mung masa, ja gumhpraw dum sha nrai, moi na Roma mungdan hte Roma nat hpara ni a atsam du hkra madun dan ai kumla rai nga ai.
Galileo gaw shi mu tam ai Jupiter a shata ni hpe Medicis mungdan hkik hkam ai de gale dat ai. Shi dai hpe mu tam ai hpang kade nna yang, lamu ganghkau hta htoi kabyin ai Jupiter a shata ni shi a man-pyawng de htoi shang ai aten gaw Casino II hkawhkam dang ai ten hte hkrak re ai ngu nna ndau shabra dat ai. Jupiter a shagan mali gaw Casino hte shi a kahpu kanau marai masum a kumla re ai ngu tsun ai shta mali dai Jupiter hpe shinggrup nga ai gaw Medicis hkawhkam dap hpe gaw sharawt da ai shanhte a kawa casino I hpe shadang sha marai mali shinggrup ai re ngu tsun ai. Ang sha-a nan, ndai lamu ganghkau na mabyin gaw Medicis htinggaw lung wa ai hte aten bung nga ai. Galileo gaw shi mu sawk tam ai hpe Medicis kaw ap nawng nna, shagan mali shinggrup da ai Jupiter summwi jawn ai sumla hpe Casino II hte shagan ni matut mahkai nga ai kumla hku tang madun ai.
1610 ning hta Casino II gaw Galileo hpe shi a hkawhkam wang na shagan ningwawt sara hte sawn hpan sara aya hta shabrai tup jaw nna san da sai. Hpungtang hpaji ninghkrin a matu ndai gaw arawng aya lu kashun la ai rai sai. Prat tup gumhpraw hpyi nga ra ai kaw na lawt lu sai.
Lachyum hpyan ai (Interpretation)
Galileo gaw ladat nnan kalang hkat hte sha prat tup gumhpraw hpyi ai hta grau lu la sai. Adan sha mu lu ai lam Madu yawng gaw kaga masha ni hta jan nna danhkung mayu ma ai.
Shanhte gaw hpungtang hpaji hpe mung shing ra tara a tengman ai lam hpe mung, hpang jahtum na gyin shalat ai hpe mung myit n lawm ma ai. Shanhte a mying hte hpung shingkang dan hkung na ahkyak ma ai. Galileo gaw Medicis hkawhkam dap na ni hpe dai gyin shalat ai lam nnan hte mu sawk ai lam nnan ni hta gumhpraw htawk ai majaw mying hte arawng sadang dan hkung shangun ai hta grau nna shanhte a mying hpe lamu gang hkau na atsam hte matut ya ai hku nna mahtang shanhte a arawng sharawt ya sai.
Hpungtang hpaji ninghkrin ni mung hkawhkam htingnu kata na byin ai lam hte n mai daw hka nga ai. Gumhpraw sumbu jum hpa jum ai madu ni hpe daw jau ra ma ai. Shanhte a bawnu atsam kaba gaw du salang ni hpe hpa arawng n lu ai bungli hta htawk ai masha angawk zawn n shim dum shangun nga ai. Dai bungli hpe shabyin ai wa gaw gumhpraw htawk ai wa hta jan ai hku hkam sha mayu nga ai. Shi gumhpraw htawk nna shi mying hte shapraw dat ai bungli hta grau gyin shalat lu nna grau atsam kaba grau ai ahkyak ai ngu myit hta hkam sha mayu nga ai. Shi hpe n shim ai myit shabyin ya na malai, shi hpe hpung shingkang dan dawng shangun ra ai. Galileo gaw Medicis ni hpe shi a hpaji atsam hte n shim ai myit n byin shangun ai sha, shanhte hpe shagan ni hte shingdaw dan nna Italy mung ting hta hpung shingkang grau dan dawng hkra shagrau dat ai. Shi gaw shi a madu ni hta jan ai hku n htoi dan ai sha, shi a madu ni hpe mahtang kaga yawng hta grau ai hku htoi dan hkung shangun ai.
ATSAM ZAWSI ( KEYS TO POWER )
Masha shagu hta n shim dum ai lam ni nga ai. Mungkan ntsa e na a atsam hpe madun da dat ai hte rau manawn masham ai, n ju n dawng ai, ninghkap ai lam amyu myu hte
tinang hkum hpe n shim dum ai lam ni shabyin dat nga ai. Ndai hku byin wa na hpe myit htang da ra ai. Na a aprat hta kaga masha ni kaning ngu myit na lam kaji kajaw hte aten n mai jahtum kau na re. Na a lahta de na ni hte gaw, kaga ladat hku sit shani ra ai. Atsam hte seng nna madu hta grau dan dawng ai gaw shut dik ai lam rai nga ai.
Louis XIV hte Medicis ni a aprat kaw na mungkan aprat grai wa galai shai mat sai ngu hkum shadu dam. Mungkan aprat hta pungding du ai ni gaw hkawhkam ni, hkawhkam jan ni zawn rai nga ma ai. Shanhte gaw tinang a shara hta shim ai hkam sha mayu ma ai. Shanhte a makau grup yin na ni yawng hta hpaji, machye machyang myit ladat hte myit gang ai hta grau jan mayu ma ai. Tinang a atsam hte machye machyang hpe madu a man hta shadan shadawng dan nna hku hkau lam lu la na ngu myit ai gaw grai shut nna asak pyi sum shangun lu ai myit shut ai lam rai nga ai. Shi gaw ntsa lam kabu shakawn masu nna, ahkaw ahkang lu ai hte rau, Louis XIV gaw Fouguet a shara kaw Colbert hpe galai san da ai zawn, grau n zen ai, grau grit nem ai, grau myit n gang lu ai, grau n jahkrit lu ai wa hpe galai bang kau na ra ai. Louis zawn tengman ai hpe yin la tim, nang hpe la kau ai lam jaw ai ngu tsun shakut na re.
Ndai tara hta nang chye na da ra ai lam lahkawng rawng ai. Na a atsam hte nang nan rai nga ai hte maren na a madu hpe lai lu ai. Tinang hkum hpe n shim dum ai madu ni grai jawng ai. Na a atsam na a myit gang lu ai ningja hte shanhte hpe lai kau lu na re.
Faenza mare na hkawhkam shadang sha Astorre Manfredi hta grau atsam rawng ai n nga na sai. Italy mungdan ting hta hpraw tsawm dik hkawhkam shadang sha rai nna, mung masha ni hpe gam jaw gam ya let dam lada ai shawang myit hte up lai wa sai.
1500 ning hta Cesare Borgia gaw Faenza mare hpe sa wang da ai. Mare hkrat sum ai shaloi Borgia kaw na grai zing-ri na hpe mare masha ni myit mada ma ai. Rai tim Faenza mare hpe hkyem sa jaw sai. Shi gaw mare sin hpyen dap hpe sha zing la nna dai mare masha ni langai hpe mung n sat kau ai. Asak 18 ning hkawhkam shadang sha Manfredi hpe mung shi a hkawhkam wang kaw awm dawm shanglawt ahkang hte matut dung shangun ai.
Rai tim, laban bat mi lai yang Astorre manfredi hpe hpyen la ni Roma de woi mat wa ai. Dai hpang laning mi na yang shi a moi mang hpe du e nlung gyit da ai hpe Tiber hka-nu kaw lu sai la ai. Borgia gaw shi hpe gumlang ai majaw sat kau ai nga nna tsun shakut tim, gaja wa nga yang shi hkum shi grai n shim dum ai majaw di ai rai nga ai. Ramma wa gaw hpa n shakut tim, shi hpe lai lu nga ai. Manfredi a atsam kaba gaw Borgia hpe grit mat shangun nna shi hkum shi n shim dum nga ai. Sharin la na gaw aloi sha re. Nang atsam kaba rawng nna gumhkawng yang, dai zawn re Kaman lila gumrawng ai dusat hpe koi ma ai. N koi yang Cesare Borgia a gam maka hte maren hkrum sha na re.
Lahkawng ngu na hta, nang hpe na a madu tsawra ai majaw nang kam ai hku mai galaw na ngu hkum shadu. Tinang lu ai madang hpe majoi mi n gawn n sawn di kau ai majaw hkrat sum mat ai masha ni a lam ka yang laika buk kaba pru na re. Japan mung hta tsaban 16 jahtum daw de, hkawseng Hidehoshi grai tsawra kam hpa ai masha langai mi gaw Sen No Rikyu ngu mying ai wa re. Hpalap poi lit hkam tai nna arawng aya hpe ra sharawng ai dai wa gaw hkawseng wa kam hpa dik hpaji jaw ninghkrin rai nga ai. Hkawhkam wang kaw shi nta lu nna Japan mung ting tsawra hkrum nga ai. Rai tim, 1591 ning hta Hideyoshi gaw shi hpe rim nna si ari jeyang shangun sai. Rikyu gaw shi hkrai shi sat si mat ai. Shi a gam maka kalang ta galai mat ai ginjang hpe hpang e mu tam ai. Shawng de hkauna galaw sha nna hpang de hkawhkam wang hta kam hpa shagrau hkrum ai Rikyu gaw, hpun tawng hte shi a sumla galaw nna hkawhkam amyu ni din ai kyepdin din ai hpe kyem da ai hte gumrawng dan nga ai. Shi a hpun sumla hpe hkawseng wa lai lai re ai asan sha mu mada na hkawhkam wang chyinghka kaba makau na ahkyak dik hpara htingnu kata e shadun da ai. Hideyishi a myit hta Rikyu gaw shadawn shadang n nga hkra myit mada ai ngu mu ai. Dai wa gaw shi a arawng aya hpe hkawseng wa kaw na lu la ai lam malap kau nna, shi atsam hte lu ai zawn myit nawn kau ai re. Ndai gaw mara n dat ya lu ai shut shai ai tak sawn shachyaw la ai lam rai nna shi a asak hte galai kau sai. Lawu de de na hpe matsing u. Nang lu la ai arawng aya hpe galoi mung pagawn hkum sawn. Nang lu la ai shara hpe na a baw ntsa de galoi mung hkum shalai. Na a madu hpe lai kau ai lam a hkrit tsang hpa hpe chye tawn nna, ndai hpe na a matu akyu rawng na hku mai gayin jai lang mai ai. Shawng nnan, na a madu hpe shawng shakawn nna gumrawng shangun ra ai. Ading tawk dan dan leng leng shakawn ai gaw nau wa mu mada loi ai majaw kaga mu gun manang ni n yu ra na re. A katsi sha shakawn ai gaw grau atsam kaba ai. Na a madu hta nang grau zen grau bawnu sam yang, nang mahtang grau a nya ai hku nga dam u. Ga shadawn, shi mahtang nang hta grau bawnu sam ai hku shadan dan u. Hpa nchye ai zawn nga dan u. Shi a kung kyang ai lam hpe nang ra ai hku madun dan u. Aten galu hta nang hpe n sum shangun na zawn re ai kaji kajaw galaw shut nna shi kaw na karum hpyi ra na hku di u.
Madu ni gaw dai zawn karum hpyi ai hpe ra sharawng ma ai. Madu ni gaw tinang a mahkrum madup n garan kachyan ya lu ai wa hpe n kaja ai hku mu chye ma ai.
Nang gaw na a madu hta grau gyin shalat chye yang, dai hpe shi galaw ai hku shawa masha mu hkra madun dan u. Na a hpaji jaw ai gaw shi a hpaji jaw ai hpe bai shadan dan ai sha re ai hku asan sha mu mada shangun u.
Na a madu hta grau bawnu ram yang, shi hte shingdaw dan nna shi a-ngawk ai hku n shabyin ai sha, hkawhkam wang kata na mani hpa shaprat ai wa tai u. Ra yang na a mani hpa shaprat ai hpe sharam nna, shi mahtang dai mani chyai hpa shapraw dan ai wa zawn dan dawng hkra shakut u. Na a madu hta nang mahtang, kanawn mazum grau ram yang, shi dan hkung ai hpe shinggang na hku hkum galaw. Jan hpe jawm shinggrup ai zawn, shi hpe mahtang kaga masha ni yawng jawm shinggrup nna jawm mu mada na hku galaw u. Shangwi shapyaw ai shara hta lu nga yang, nang hta du dang ai lam nga ai hku madun ai hku nna shi nang hpe matsan dum na ra ai. Si mani nna gam jaw gam ya ai madun shakut yang nang hta hkrat sum na re. Fouguet kaw na sharin la u. Shing n rai yang shi zawn katut sha na re.
Ndai mabyin yawng hta tinang a atsam hpe gawng kya ai hku makoi ai gaw
n-gun yawm ai n rai. Jahtum e gaw na a atsam byin wa na ra ai. Kaga masha ni mahtang nang hta grau dan hkung na hku ahkang jaw yang shanhte n shim dum ai lam a hpyen n tai ai sha, shanhte hpe tek da lu na re. Ndai lam ni yawng gaw nang grit nem nga ai kaw na rawt na matu myit daw dan ai shani akyu rawng na re. Galileo zawn na a madu hpe kaga yawng hta grau dan hkung hkra galaw lu yang, arawng aya sharawt hkrum na re.
Hkrang kumla (Image): Lamu ganghkau na shagan ni: kalang mi hta jan langai mi sha mai nga ai. Jan hpe galoi mung hkum shingjawng. Jan a shingkang hpe galoi mung hkum shinggang. Lamu kata de hprawng makoi nna dai madu shagan kaba a htoi kabrim ai hpe shadan shadawng u.
Daru magam (Authority): Madu hta grau htoi kabrim ai lam hpe koi u. Tinang hta grau ai lam yawng hpe n dawng chye ma ai. Rai tim, tinang a npu na wa madu hta grau ram ai gaw a-ngawk a-ngak bungli hta n-ga, si lam tam ai rai nga ai. Ndai gaw lamu de na shagan ni sharin ya ai lam re. Dai shagan ni gaw jan hte maren shing n rai, grau pyi htoi kabrim ai ni rai na re. Rai tim, jan hte rau galoi mung n dawng pru ma ai.
NHTANG HKU (REVERSAL)
Nang hte hkrum ai masha shagu hpe myit n pyaw shangun na kun? ngu nna myit tsang n ra ai. Rai tim, dasang lata la nna gumshem mai ai. Na a lahta na du wa gaw hkrat
sum wa magang ai shagan rai yang shi hta grau htoi kabrim na hpa n tsang ra ai. Matsan dum myit hkum rawng. Na a madu gaw tsaw dik shara de lung wa ai shaloi dai zawn matsan dum ai myit hkyep mi mung rawng ai n rai. Shadawn shadang gaw n-gun re. Shi gawng kya yang lawan wan hkrat sum na hku makoi magap let sadi maja nna galaw u. Ahkyak ten ni hta shi a ntsa e grau zen dan u, grau atsam kaba madun u. Masha man hta grau dan dawng dan u. Shi gawng kya nna kadawng wa magang yang shing-ra tara mahtang lit la u ga. N-gun kya ai du hpe nang grau dan yang nang grai n hkru ai lam dan dawng mat na ra ai. Rai tim, na a madu gaw shi a shara hta naw ngang nga nna, nang mahtang shi hta grau ram ai lam hpe nang chye yang myit galu hte naw hkam sharang u. Daru magam atsam gaw hpang jahtum grit yawm mat nna gawng kya mat chye ai htung re. Lani mi na nhtoi hta na a du wa hkrat sum mat nna, nang ladat jaw jaw chye ginsup yang nang mahtang shi hta grau asak galu nna shi hta grau dan hkung wa na re.
Louis XIV a shawng shaning hkaw dung yang na shi a sut sin Nicolas Fouquet gaw daw lu, daw sha poi ni, num tsawm ni, hte ga shagawp hpe grai ra sharawng ai wa re. Shi
gaw grai hkik ai hku nga ai majaw gumhpraw hpe mung grai tsaw ra ai. Fouquet gaw zen ai atsam rawng ai. Hkawhkam wa a matu n nga yang n mai ai daram re. Dai majaw 1661 shaning hta Prime Minister ( Hkringmang Daju ) Jules Mazarin si ai shaloi dai shara kaw shi galai dung lu na myit mada ai. Rai tim, hkawhkam wa gaw dai shara hpe la kau ai. Fouquet gaw shi hpe hkawhkam wa nau n ra ai lam chye yu nna, hkawhkam wa yu ra hkra ngu myit mada let mungkan ntsa na kadai n mu yu ai hkik dik lusha poi daw jaw na myit daw dan ai. Lusha poi a yaw shada ai gaw Fouquet magam gun lai wa ai chyeju shakawn poi ngu tim, gaja wa gaw Hkawhkam wa hpe ahkyak manam hku saw shaga shagrau ai rai nga ai.
Euopa kaw na kaba dik du salang ni hte hpaji kaba dik La Fontaine, La Rchefoucauld, Madame de Sevigne ni sa du ma ai. Moliere gaw pyazat langai mi ka nna dai shana shi nan sa hkrang shala lawm ai. Shat mai amyu sanit France ( Hpransit ) kaw n mu yu ai Sinpraw mung na laksan lusha ni hte dai shana a matu laksan lusha daw ma ai. Lusha ngut jang hkawhkam wa hpe shagrau ai yu ngwi hpe Fouquet dum shangun ai.
Shana shat sha ngut jang sut sin wa a sun de woi hkawm chyai ai. Ga hte hka hpawk ni gaw Versailles mare hpe pyaw shangun ai.
Fouquet gaw dai hkawhkam kasha hpe dingren rai jahkik shatsawm tawn ai nampan sun hku woi hkawm ai. Nampan sun de du yang wan pala gap kapaw dan nna Moliere a pyazat madun ma ai. Pyazat gaw shana yup tung du hkra matut mat nna sa du ai ni yawng gaw ndai zawn re ai galoi n mu yu ai, nga ma ai.
Hpang shani jang, Fouquet hpe hkawhkam a asak sin du kaba D'Artagnan e sa rim kau ai. Shata masum lai yang Fouquet hpe hkawhkam a sutdek kaw na sutgan lagu ai ngu nna tara jeyang ai. ( Gaja wa nga yang hkawhkam wa ahkang jaw nna jai kau ai malawng maga rai nga ai ). Fouquet hpe mara shagun daw dan nna France ( Hpransit ) mungdan a gumshem dik Pyrencees Bum kaw na htawng de sa kau ai majaw, shi hkrai sha shaning 20 ning bawng dung nna si mat sai.
Lachyum hpyan ai (Interpretation)
Louis XIV ( Jan hkawhkam ngu ai The Sun king ) gaw gumrawng nna myit tsaw myit dap rawng ai wa re ai majaw, yawng e aten tup jawm mada yu na ra ai. Shi a sut sin
wa galaw ai zawn grai hkik ai lusha poi hte shi hpe lai kau na n ra ai. Hkawhkam Louis gaw gumhpraw jai grai sadi ai maji ka ngu mying gumhkawng ai, Paris mare kaw grit nem dik lusha poi daw jaw ai Jean-Baptiste Collbert hpe sut sin shara jaw kau ai. Collbert gaw hkawhkam a sutdek kaw na gumhpraw hpe hkawhkam wa a lata de ading tawk tsep kawp du hkra galaw ai. Fouquet gap ai hkawhkam htingnu hta grau hkik hkam ai Versailles mare na htingnu hpe dai gumhpraw hte gaw gap ai. Fouquet jai lang ai lak sama ni, mawn shatsawm ninghkrin ni hte sun hkrang lajang ai ni hpe sha shi jai lang ai. Verbailles mare hta Fouquet daw jau ai lusha poi hta grau hkik hkam ai lusha poi daw jau ai.
Mabyin hpe jep yu ga. Lusha poi daw ai shana Fouquet gaw Louis hpe galaw dan ai hku nga yang, langai hpang langai grau grau hkrak ai hku madun dan let hkawhkam wa hpe shagrau hkalum ai majaw, hkawhkam wa a ntsa e kangka sadi dung ai lam, tsawra hkungga ai lam galaw nga ai. Shing rai, shi myit kaja rawng ai lam hkawhkam wa hte matut mahkai ai lam, mying gumhkawng ai lam, shi n nga yang n byin na lam madun ai majaw Prime Minister ( Hkringmang daju ) tai na myit mada nga ai. Rai tim, dai hkik hkam ai daw jau lam langai hpang langai, du salang manam ni mani sumsai myi man ni gaw, hkawhkam wa e shabyin ai hku n rai, Fouquet shabyin ai lam dan dawng nga ai. Dai lusha poi gaw hkawhkam wa a sutgan gumhpraw sha n rai, hkawhkam a arawng hpe mung ginlut kau ya ai hku tai ai. Fouquet a hkik hkam ai lusha poi gaw Louis XIV a gum rawng myit hpe adawt hkra kau ya nga ai. Louis gaw kadai wa hpe mung dai hku galaw na ahkang n jaw lu ai. Shi hpe n shim hkra galaw ai wa hpe la kau na daw dan ai.
Tinang a madu a gumrawng myit hpe adawt hkra ya ai ni, shi a kaman lila myit hta hku hkau ai hpe sa achyaw hkra ya ai ni, shi hkik hkam ai hpe ung ang shangun ai ni dai hte maren hkam sha na rai nga ai.
Lusha poi nnan hpang ai ten hta, Fouquet gaw mungkan ga a pungding kaw rai nga ai. Lusha poi ngut ai hpang htumpa de du sai
Voltaire, 1694 – 1778
TARA HKAN AI ( OBSERVANCE OF THE LAW )
1600 jan shaning hkan e, Italy masha lamu ganghkau hpaji ninghkrin hte sawn hpan ninghkrin Galileo gaw kam hpa n mai ai mabyin hkrum sha ai. Dai ten na hpaji ninghkrin
ni hte maren Galileo gaw hkawhkam ni mung du salang ni madi shadaw ai gumhpraw hte shi a sawk sagawn ai bungli galaw ai re. Kalang lang shi gyin shalat ai arai hte lu sawk sagawn mu la ai arai ni hpe kumhpa shatai nna du salang ni hpe jaw ai. Ga shadawn, lang mi na Gonzaga duwa hpe shi gyin shapraw ai hpyen majan hta lang na Compass (Hpri sharaw madun jak ) kumhpa jaw ai. Medicis hpe gaw dai compass hpe gara hku jai lang na matsun laika buk kumhpa jaw ai. Duwa lahkawng yan Galileo hpe chyeju dum nna Galileo mung sharin ya na jawngma grau lu tam la ai. Shi tam sawk mu ai lam kade kaja tim shi a du ni gaw gumhpraw n jaw ai, arung arai kumhpa sha shagrau ma ai. Dai majaw Galileo a aprat n shim ai sha, galoi mung kaga masha ni hpe shamyit shanat ra ai. Dai hta grau loi ai lam nga na hpe shi myit lu ai.
1610 ning hta Galilea gaw Jupiter hpe shinggrup ai shata ni hpe mu tam ai shaloi ladat nnan langai mu la ai. Shi mu tam sawk shapraw ai arai hpe du salang lahkawng kaw garan ya ai hku n galaw ai sha shi lang ai telescope manpyawng hpe du salang langai hpe jaw nna, laika buk hpe kaga langai hpe jaw ai ladat n lang sai. Medicis hpe sha yawng ap ya ai. Medicis hpe lata la ai gin jang nga ai. Cosino I gaw 1540 shaning hta Atsam kaba dik hpara Jupiter hpe mu tam ai. Jupiter gaw Medicis a kumla rai nna mung masa, ja gumhpraw dum sha nrai, moi na Roma mungdan hte Roma nat hpara ni a atsam du hkra madun dan ai kumla rai nga ai.
Galileo gaw shi mu tam ai Jupiter a shata ni hpe Medicis mungdan hkik hkam ai de gale dat ai. Shi dai hpe mu tam ai hpang kade nna yang, lamu ganghkau hta htoi kabyin ai Jupiter a shata ni shi a man-pyawng de htoi shang ai aten gaw Casino II hkawhkam dang ai ten hte hkrak re ai ngu nna ndau shabra dat ai. Jupiter a shagan mali gaw Casino hte shi a kahpu kanau marai masum a kumla re ai ngu tsun ai shta mali dai Jupiter hpe shinggrup nga ai gaw Medicis hkawhkam dap hpe gaw sharawt da ai shanhte a kawa casino I hpe shadang sha marai mali shinggrup ai re ngu tsun ai. Ang sha-a nan, ndai lamu ganghkau na mabyin gaw Medicis htinggaw lung wa ai hte aten bung nga ai. Galileo gaw shi mu sawk tam ai hpe Medicis kaw ap nawng nna, shagan mali shinggrup da ai Jupiter summwi jawn ai sumla hpe Casino II hte shagan ni matut mahkai nga ai kumla hku tang madun ai.
1610 ning hta Casino II gaw Galileo hpe shi a hkawhkam wang na shagan ningwawt sara hte sawn hpan sara aya hta shabrai tup jaw nna san da sai. Hpungtang hpaji ninghkrin a matu ndai gaw arawng aya lu kashun la ai rai sai. Prat tup gumhpraw hpyi nga ra ai kaw na lawt lu sai.
Lachyum hpyan ai (Interpretation)
Galileo gaw ladat nnan kalang hkat hte sha prat tup gumhpraw hpyi ai hta grau lu la sai. Adan sha mu lu ai lam Madu yawng gaw kaga masha ni hta jan nna danhkung mayu ma ai.
Shanhte gaw hpungtang hpaji hpe mung shing ra tara a tengman ai lam hpe mung, hpang jahtum na gyin shalat ai hpe mung myit n lawm ma ai. Shanhte a mying hte hpung shingkang dan hkung na ahkyak ma ai. Galileo gaw Medicis hkawhkam dap na ni hpe dai gyin shalat ai lam nnan hte mu sawk ai lam nnan ni hta gumhpraw htawk ai majaw mying hte arawng sadang dan hkung shangun ai hta grau nna shanhte a mying hpe lamu gang hkau na atsam hte matut ya ai hku nna mahtang shanhte a arawng sharawt ya sai.
Hpungtang hpaji ninghkrin ni mung hkawhkam htingnu kata na byin ai lam hte n mai daw hka nga ai. Gumhpraw sumbu jum hpa jum ai madu ni hpe daw jau ra ma ai. Shanhte a bawnu atsam kaba gaw du salang ni hpe hpa arawng n lu ai bungli hta htawk ai masha angawk zawn n shim dum shangun nga ai. Dai bungli hpe shabyin ai wa gaw gumhpraw htawk ai wa hta jan ai hku hkam sha mayu nga ai. Shi gumhpraw htawk nna shi mying hte shapraw dat ai bungli hta grau gyin shalat lu nna grau atsam kaba grau ai ahkyak ai ngu myit hta hkam sha mayu nga ai. Shi hpe n shim ai myit shabyin ya na malai, shi hpe hpung shingkang dan dawng shangun ra ai. Galileo gaw Medicis ni hpe shi a hpaji atsam hte n shim ai myit n byin shangun ai sha, shanhte hpe shagan ni hte shingdaw dan nna Italy mung ting hta hpung shingkang grau dan dawng hkra shagrau dat ai. Shi gaw shi a madu ni hta jan ai hku n htoi dan ai sha, shi a madu ni hpe mahtang kaga yawng hta grau ai hku htoi dan hkung shangun ai.
ATSAM ZAWSI ( KEYS TO POWER )
Masha shagu hta n shim dum ai lam ni nga ai. Mungkan ntsa e na a atsam hpe madun da dat ai hte rau manawn masham ai, n ju n dawng ai, ninghkap ai lam amyu myu hte
tinang hkum hpe n shim dum ai lam ni shabyin dat nga ai. Ndai hku byin wa na hpe myit htang da ra ai. Na a aprat hta kaga masha ni kaning ngu myit na lam kaji kajaw hte aten n mai jahtum kau na re. Na a lahta de na ni hte gaw, kaga ladat hku sit shani ra ai. Atsam hte seng nna madu hta grau dan dawng ai gaw shut dik ai lam rai nga ai.
Louis XIV hte Medicis ni a aprat kaw na mungkan aprat grai wa galai shai mat sai ngu hkum shadu dam. Mungkan aprat hta pungding du ai ni gaw hkawhkam ni, hkawhkam jan ni zawn rai nga ma ai. Shanhte gaw tinang a shara hta shim ai hkam sha mayu ma ai. Shanhte a makau grup yin na ni yawng hta hpaji, machye machyang myit ladat hte myit gang ai hta grau jan mayu ma ai. Tinang a atsam hte machye machyang hpe madu a man hta shadan shadawng dan nna hku hkau lam lu la na ngu myit ai gaw grai shut nna asak pyi sum shangun lu ai myit shut ai lam rai nga ai. Shi gaw ntsa lam kabu shakawn masu nna, ahkaw ahkang lu ai hte rau, Louis XIV gaw Fouguet a shara kaw Colbert hpe galai san da ai zawn, grau n zen ai, grau grit nem ai, grau myit n gang lu ai, grau n jahkrit lu ai wa hpe galai bang kau na ra ai. Louis zawn tengman ai hpe yin la tim, nang hpe la kau ai lam jaw ai ngu tsun shakut na re.
Ndai tara hta nang chye na da ra ai lam lahkawng rawng ai. Na a atsam hte nang nan rai nga ai hte maren na a madu hpe lai lu ai. Tinang hkum hpe n shim dum ai madu ni grai jawng ai. Na a atsam na a myit gang lu ai ningja hte shanhte hpe lai kau lu na re.
Faenza mare na hkawhkam shadang sha Astorre Manfredi hta grau atsam rawng ai n nga na sai. Italy mungdan ting hta hpraw tsawm dik hkawhkam shadang sha rai nna, mung masha ni hpe gam jaw gam ya let dam lada ai shawang myit hte up lai wa sai.
1500 ning hta Cesare Borgia gaw Faenza mare hpe sa wang da ai. Mare hkrat sum ai shaloi Borgia kaw na grai zing-ri na hpe mare masha ni myit mada ma ai. Rai tim Faenza mare hpe hkyem sa jaw sai. Shi gaw mare sin hpyen dap hpe sha zing la nna dai mare masha ni langai hpe mung n sat kau ai. Asak 18 ning hkawhkam shadang sha Manfredi hpe mung shi a hkawhkam wang kaw awm dawm shanglawt ahkang hte matut dung shangun ai.
Rai tim, laban bat mi lai yang Astorre manfredi hpe hpyen la ni Roma de woi mat wa ai. Dai hpang laning mi na yang shi a moi mang hpe du e nlung gyit da ai hpe Tiber hka-nu kaw lu sai la ai. Borgia gaw shi hpe gumlang ai majaw sat kau ai nga nna tsun shakut tim, gaja wa nga yang shi hkum shi grai n shim dum ai majaw di ai rai nga ai. Ramma wa gaw hpa n shakut tim, shi hpe lai lu nga ai. Manfredi a atsam kaba gaw Borgia hpe grit mat shangun nna shi hkum shi n shim dum nga ai. Sharin la na gaw aloi sha re. Nang atsam kaba rawng nna gumhkawng yang, dai zawn re Kaman lila gumrawng ai dusat hpe koi ma ai. N koi yang Cesare Borgia a gam maka hte maren hkrum sha na re.
Lahkawng ngu na hta, nang hpe na a madu tsawra ai majaw nang kam ai hku mai galaw na ngu hkum shadu. Tinang lu ai madang hpe majoi mi n gawn n sawn di kau ai majaw hkrat sum mat ai masha ni a lam ka yang laika buk kaba pru na re. Japan mung hta tsaban 16 jahtum daw de, hkawseng Hidehoshi grai tsawra kam hpa ai masha langai mi gaw Sen No Rikyu ngu mying ai wa re. Hpalap poi lit hkam tai nna arawng aya hpe ra sharawng ai dai wa gaw hkawseng wa kam hpa dik hpaji jaw ninghkrin rai nga ai. Hkawhkam wang kaw shi nta lu nna Japan mung ting tsawra hkrum nga ai. Rai tim, 1591 ning hta Hideyoshi gaw shi hpe rim nna si ari jeyang shangun sai. Rikyu gaw shi hkrai shi sat si mat ai. Shi a gam maka kalang ta galai mat ai ginjang hpe hpang e mu tam ai. Shawng de hkauna galaw sha nna hpang de hkawhkam wang hta kam hpa shagrau hkrum ai Rikyu gaw, hpun tawng hte shi a sumla galaw nna hkawhkam amyu ni din ai kyepdin din ai hpe kyem da ai hte gumrawng dan nga ai. Shi a hpun sumla hpe hkawseng wa lai lai re ai asan sha mu mada na hkawhkam wang chyinghka kaba makau na ahkyak dik hpara htingnu kata e shadun da ai. Hideyishi a myit hta Rikyu gaw shadawn shadang n nga hkra myit mada ai ngu mu ai. Dai wa gaw shi a arawng aya hpe hkawseng wa kaw na lu la ai lam malap kau nna, shi atsam hte lu ai zawn myit nawn kau ai re. Ndai gaw mara n dat ya lu ai shut shai ai tak sawn shachyaw la ai lam rai nna shi a asak hte galai kau sai. Lawu de de na hpe matsing u. Nang lu la ai arawng aya hpe galoi mung pagawn hkum sawn. Nang lu la ai shara hpe na a baw ntsa de galoi mung hkum shalai. Na a madu hpe lai kau ai lam a hkrit tsang hpa hpe chye tawn nna, ndai hpe na a matu akyu rawng na hku mai gayin jai lang mai ai. Shawng nnan, na a madu hpe shawng shakawn nna gumrawng shangun ra ai. Ading tawk dan dan leng leng shakawn ai gaw nau wa mu mada loi ai majaw kaga mu gun manang ni n yu ra na re. A katsi sha shakawn ai gaw grau atsam kaba ai. Na a madu hta nang grau zen grau bawnu sam yang, nang mahtang grau a nya ai hku nga dam u. Ga shadawn, shi mahtang nang hta grau bawnu sam ai hku shadan dan u. Hpa nchye ai zawn nga dan u. Shi a kung kyang ai lam hpe nang ra ai hku madun dan u. Aten galu hta nang hpe n sum shangun na zawn re ai kaji kajaw galaw shut nna shi kaw na karum hpyi ra na hku di u.
Madu ni gaw dai zawn karum hpyi ai hpe ra sharawng ma ai. Madu ni gaw tinang a mahkrum madup n garan kachyan ya lu ai wa hpe n kaja ai hku mu chye ma ai.
Nang gaw na a madu hta grau gyin shalat chye yang, dai hpe shi galaw ai hku shawa masha mu hkra madun dan u. Na a hpaji jaw ai gaw shi a hpaji jaw ai hpe bai shadan dan ai sha re ai hku asan sha mu mada shangun u.
Na a madu hta grau bawnu ram yang, shi hte shingdaw dan nna shi a-ngawk ai hku n shabyin ai sha, hkawhkam wang kata na mani hpa shaprat ai wa tai u. Ra yang na a mani hpa shaprat ai hpe sharam nna, shi mahtang dai mani chyai hpa shapraw dan ai wa zawn dan dawng hkra shakut u. Na a madu hta nang mahtang, kanawn mazum grau ram yang, shi dan hkung ai hpe shinggang na hku hkum galaw. Jan hpe jawm shinggrup ai zawn, shi hpe mahtang kaga masha ni yawng jawm shinggrup nna jawm mu mada na hku galaw u. Shangwi shapyaw ai shara hta lu nga yang, nang hta du dang ai lam nga ai hku madun ai hku nna shi nang hpe matsan dum na ra ai. Si mani nna gam jaw gam ya ai madun shakut yang nang hta hkrat sum na re. Fouguet kaw na sharin la u. Shing n rai yang shi zawn katut sha na re.
Ndai mabyin yawng hta tinang a atsam hpe gawng kya ai hku makoi ai gaw
n-gun yawm ai n rai. Jahtum e gaw na a atsam byin wa na ra ai. Kaga masha ni mahtang nang hta grau dan hkung na hku ahkang jaw yang shanhte n shim dum ai lam a hpyen n tai ai sha, shanhte hpe tek da lu na re. Ndai lam ni yawng gaw nang grit nem nga ai kaw na rawt na matu myit daw dan ai shani akyu rawng na re. Galileo zawn na a madu hpe kaga yawng hta grau dan hkung hkra galaw lu yang, arawng aya sharawt hkrum na re.
Hkrang kumla (Image): Lamu ganghkau na shagan ni: kalang mi hta jan langai mi sha mai nga ai. Jan hpe galoi mung hkum shingjawng. Jan a shingkang hpe galoi mung hkum shinggang. Lamu kata de hprawng makoi nna dai madu shagan kaba a htoi kabrim ai hpe shadan shadawng u.
Daru magam (Authority): Madu hta grau htoi kabrim ai lam hpe koi u. Tinang hta grau ai lam yawng hpe n dawng chye ma ai. Rai tim, tinang a npu na wa madu hta grau ram ai gaw a-ngawk a-ngak bungli hta n-ga, si lam tam ai rai nga ai. Ndai gaw lamu de na shagan ni sharin ya ai lam re. Dai shagan ni gaw jan hte maren shing n rai, grau pyi htoi kabrim ai ni rai na re. Rai tim, jan hte rau galoi mung n dawng pru ma ai.
( Baltasar Gracion, 1601 -1658 ).
NHTANG HKU (REVERSAL)
Nang hte hkrum ai masha shagu hpe myit n pyaw shangun na kun? ngu nna myit tsang n ra ai. Rai tim, dasang lata la nna gumshem mai ai. Na a lahta na du wa gaw hkrat
sum wa magang ai shagan rai yang shi hta grau htoi kabrim na hpa n tsang ra ai. Matsan dum myit hkum rawng. Na a madu gaw tsaw dik shara de lung wa ai shaloi dai zawn matsan dum ai myit hkyep mi mung rawng ai n rai. Shadawn shadang gaw n-gun re. Shi gawng kya yang lawan wan hkrat sum na hku makoi magap let sadi maja nna galaw u. Ahkyak ten ni hta shi a ntsa e grau zen dan u, grau atsam kaba madun u. Masha man hta grau dan dawng dan u. Shi gawng kya nna kadawng wa magang yang shing-ra tara mahtang lit la u ga. N-gun kya ai du hpe nang grau dan yang nang grai n hkru ai lam dan dawng mat na ra ai. Rai tim, na a madu gaw shi a shara hta naw ngang nga nna, nang mahtang shi hta grau ram ai lam hpe nang chye yang myit galu hte naw hkam sharang u. Daru magam atsam gaw hpang jahtum grit yawm mat nna gawng kya mat chye ai htung re. Lani mi na nhtoi hta na a du wa hkrat sum mat nna, nang ladat jaw jaw chye ginsup yang nang mahtang shi hta grau asak galu nna shi hta grau dan hkung wa na re.
No comments:
Post a Comment