INGLIK LAIKA HTI LADAT

Dr Kha Lum


Manang langai mi tsun yu ai: "Inglik laika hti gaw chye hti ai law, n chye na ai sha ra ai," da. Mungkan ntsa e hpaji amyu myu hpe English laika hku ka da ai majaw English laika hpe chye hti yang manu dan ai sutgan amyu myu bang da ai sadek zaw amyu myu hpe mai hpaw ai zaw lagut lu da ai hte bung nga ai. Dai hta n-ga English laika amyu mi hpe atsawm sha chye yang kaga ga amyu 10 chye ai hta grau akyu rawng nga ai. Mungkan Wunpawng hpung a Amu Madu kaba (UN General Secretary) tai lai mat wa yu sai Myen mung na U Thant gaw Myen ga hte English ga amyu lahkawng sha chye ai wa rai nga ai.

English laika sharin hka ja ai masha langai mi hku nna loi ai laika buk paper back edition ni lu hti na matu Englsih ga hkum 2000 daram hpe chye tawn ra ai. Dakkasu hpaji janmau bachelor degree a matu gaw tinang sharin la nga ai subject hte seng ai English ga hkum 4000 daram chye tawn ra ai. Master degree hte doctorate degree a matu gaw tinang la ai subject hte seng ai laika hkum yawm dik 6000-10000 daram chye tawn ra ai majaw n chye ai n nga ai daram rai ra sai. 

Bachelor degree lu sai ni mung English laika hti lawan na matu gara hku shaman la ra a ta? nga nna san chye ma ai. American Gumsan magam tai lai wa sai Bill Clinton gaw laika man 300 rawng ai laika buk langai mi hpe minute 30 hte lu hti lam chye lu ai. Laika hti lawan ai gaw hpaji langai mi rai nga ai. Laika hti lawan ai masha ni gaw tinang hti ai laika hpe grau chye na ai hta n ga grau mung matsing nga ma ai. Laika hti lanyan ai masha ni gaw hpang daw de hti nga yang shawng daw de na lam ni malap kau ai majaw laika buk mi htiu ngut ai hpang dai laiak buk hta hpa baw ka da ai hpe bai san yang kaang hkup pyi n lu tsun dan ma ai. Dai hta n ga laika buk hta ka da ai lam ni gayau mat nna shi na hte shi hkrak hkrak bai n chye tsun nna kapik kapawk rai nhti n htang bai tsun dan ma ai. Docotral degree a matu shana shagu laika man 25 (single space) research paper man man ka ra yang laika buk 10 hte 20 lapran hti ra ai. Laika hti lanyan ai wa a matu nhtoi garai n htoi yang gara hku paper ka shangut lu na rai ta?


Laika hti lawan ai ngu ai gaw tinang chye tawn chyalu ga baw subject hte tinang myit lawm ai ga baw subject hta madung rai nga ai. JJawng laika hti yang grai lanyan ai numsha langai mi sumroi laika, sumrai laika ni grai lawan hti lu ai n rai ni? Chyum jawng sara langai mi gaw Karai hpaji*theology) hte seng ai laika buk hpe lawan wan hti nna atsawm chye na tim, tsi hpaji(medicine) hte seng ai laika, shing n rai gaw gap hpaji(Engineering) hpaji hte seng ai laika, shing n rai hpungtang hpaji (nuclear science) hte seng ai laika hti yang grai lanyan na sha rai nga ai. Dai gaw shi chye tawn da sai ga baw subject hte seng nna ka da ai laika ni hpe grai chye na lawan nna hti lawan ai rai nga ai. Bill Clinton a gaw mung masa laika hpe lawan wan lu hti tim hpungtang hpaji hte seng ai laika hti yang grai lanyan na rai nga ai. Shing n rai Myen laika hti shangun yang grai lanyan na rai nga ai. 

Dai majaw English laika hpe lawan wan chye hti nna atsawm chye na mayu yang:

(1) Tinang myit lawm ai laika hpe lata hti ra ai. Ga shadawn: ginsup ai lam hpe myit lawm yang shata kru daram ginsup ai hte seng ai laika, magazine, articles, shiga news ni hpe sha shani shagu laika man langai lahkawng man man hti ra ai. Dai shata kru laman kaga laika ga baw subject hpe gayau hti yang bawnu kata de gayau mat nna gara mung a tsawm n chye ai byin wa lu ai. Lit baw ai zawn bawnu kata de atsawm sha baw bang yang she bai shaw jai ai shaloi hkrak hkrak bai pru wa ai. Gayau gaya baw bang yang gayau gaya pru wa nna laika hti lanyan ai hta n ga atsawm n chye na ai lam byin chye ai. Dai hta n ga tinang myit lawm ai ga baw hpe hti shaman yang graau chye na magang grau chye jat mayu magang rai nna myiut gang ai n-gun grai ja nga ai. Tinang myit n lawm ai ga baw subject hpe hti yang, grai kadawng lung ai zawn nga nna myit daw loi nga ai.

(2) Dictionary kaja hpe akyu jashawn ra ai. English laika gaw grai dam lada ai rai nna shani shagu ga si ga hkum nnan ni jat nga ai. Dai majaw English mashsa ni pyi dictionary(ga htai chyum) hpe ayan e hpaw hti nga ai hpe anhte mu lu ai. English n re ai anhte gaw grau nna dictionary galam na n mai lagawn ai. Dictionary mung htat magang kaja magang rai nga ai. Nau hpa, nau kaji ai dictionary ni gaw tinang ra ai laika hkum n lawm chye ai. Dai hta n-ga nau na sai dictionary ni mung ga hkum nnan ni n rawng ai kajaw akyu nau n pru nga ai. Hpang jahtum dip shapraw ai Webster's Dictionary, Randomhouse Dictionary, Advanced Oxford Learner's Dicitonary zawn re ai ni gaw hpaji hka ja ai jawng ma ni a matu grai akyu rawng nga ai. Dai hta n-ga, tinang hjka ja nga ai hpaji hte seng ai dictionary ni hpe mung chye lang ra ai. Ga shadawn: Bible Dictionary, Dictionary of Modern Philosophy, Environment Dictionary, Glossary of medical terminology, zawn re ai ni hpe mari lang chye ra ai.

(3) Laika hti ai shaloi akhkyak lareng ni hpa baw re ai hpe tinang hkrai ga san saqn nna matsing tawn ra ai. Laika buk a shawng daw de ka da ai malawm ni hpe yu ra ai. Laika ka sara wa a lam hpe mung hti da ra ai. Laika buk a shingdu maga kata na laika man shing n rai. laika buk makawp hkan e laika ka ai wa a lam kadun hku ka da chye ai. Laika ka ai wa a lam chye jang shi gara maga masa hta tsap nn dai laika hpe ka da ia tau chye lu na rai nga ai.

(4) Tinang hka ja nga ai laika hte seng ai laika buk law law hti ra ai. Dai hku nna ga baw (subject) langai mi hte seng ai laika buk law law hpe hti wa ai shaloi, tinang bai hta hti ai laika buk nnan ni hta rawng ai lam ni gaw, mi shawng daw de hti ngut sai laika ni hta rawng ai lam ni bai kahtap rawng ai hpe mu mada na rai nga ai. Myit nshat idea nnan lahkawng masum sha mu hti jat na rai nga ai. Shaloi ahkyak ga lareng key words ni hpe tam hti yang dai laika buk hta rawng ai l;am ni hpe ali sha matsing la lu nga ai. Key words ni hpe gaw laika buk shingdu jahtum maga appendix shing n rai wordlist shing n rai glossary ngu ai daw hta ka bang da ai mu lu nga ai.

(5) Laika hti ai shaloi n-gup n galem ai sha myi hte hti ra ai. N-gup galem nga yang laika hti grai lanyan na rai nga ai. Lata layung madi nna layung hpe hkan ai hku hti yang mung laika hti lanyan na rai nga ai. Laika hti lawan ai ni gaw pai de nna hkra de n hti ai sha, laika man lahta maga de nna lawu de dingdung hku hti ma ai. Shing rai nna, shi laika, magazine ni hpe dingdung hku hti mai na matu, laika man mi hta column kaji lahkawng shing n rai masum garan nhtawm dip ai rai nga ai.
(6) Laika hti ai shara gaw nhtoi atsawm leng ai shara rai ra ai. Myi atsawm n mu yang mung laika hti lanyan chye nga ai. Mai byin yang Karai Kasang jw ai nhtoi (natural light) gaw kaja dik rai nga ai. Myi set set ai ni mung tinang a myi hte hkrak ai myi set degree rai ra ai. Hkauna htu ai wa gaw na hpru na jawn ni hpe kaja dik mari jahkum lang ai hte maren, laika hti ai ni mung myi set atsawm hkrak re ai lahkawng masum mari jahkum lang chye ra ai.

(7) Laika garai n hti yang hte laika hti ngut ai hpang tinang hpa baw hti la nga ai ai lam myit sumru chye ra ai. Shaloi she tinang hti ai laika hpe garai n malap yang bai shalum ai tai nna grau matsing nga ai. Ga shadawn: kadai gaw kadai hpe hpa baw tsu ai, hpa majaw dai hku tsun ai, kaga lam hku gara hku naw mai tsun ai, tinang myit hkrum ai lam, hpa majaw myit hkrum ai, myit n hkrum ai lam ni gaw hpa majaw myit n hkrum lawm ai, tinang a matu gara mahtang akyu jashawn mai na, gara hku tatut jai lang na ngu ai lam ni hpe laika hti wa let e myit sumru mat wa ra ai. Tinang myit lu ai lam ni hpe mung notes kadun ni ka matsing mat wa ra ai. Ndai hku shani shagu man man htu shamna yang English laika sha n-ga Jinghpaw laika, Myen laika ni hpe mung lawan wan chye hti nna atsawm lu matsing na rai nga ai.

(Matsing: Dawng Hkwn Bum Blog kawn Dr Kha Lum 2009 ning ka dat ai laika ngau hpe bai mara dat ai re.)